مجید اعزازی- آمار صادرات صنعتی ایران طی سال۱۴۰۲ و فصل بهار ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که صادرات صنعتی دارای تنوع شرکای تجاری و تنوع کالا نیست و در مجموع ارزش دلاری صادرات صنعتی نیز بسیار اندک است، به‌گونه‌ای که طی فصل نخست سال جاری تنها ۹/۱میلیارد دلار گزارش شده است.
بر این اساس، تنوع کالاهای صادراتی در بخش صنعت به محصولات پلیمری، صنایع غذایی، شیمیایی، نساجی، پوشاک و کفش، ماشین‌سازی و تجهیزات، لوازم خانگی، صنایع برق و الکترونیک، محصولات سلولزی، خودرو و نیرو محرکه دارو، صنایع ورزشی و خلاق و تجهیزات پزشکی محدود بوده است. همچنین بررسی مقاصد صادراتی محصولات صنعتی کشور در بهار امسال حاکی از آن است که بخش عمده صادرات در این بخش به کشورهای عراق و افغانستان صورت گرفته است، به‌گونه‌ای که ۴۳درصد صادرات بخش صنعت کشور به عراق، ۱۰درصد به افغانستان، ۷درصد پاکستان، ۷درصد امارات‌متحده‌عربی، ۶درصد ترکیه، ۴درصد فدراسیون روسیه، ۴درصد آذربایجان و ۲درصد ترکمنستان بود. البته ۱۷درصد صادرات بخش صنعت به سایر کشورها بوده است.
برخلاف سه‌مشکل یاد‌شده، آمارهای مربوط به صادرات صنعتی، به گفته آرمان خالقی، دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در مجموع منفی نبوده و در برخی حوزه‌ها مثبت بوده است. از جمله اینکه صادرات صنعتی در سال ۱۴۰۲ و در بهار ۱۴۰۳ به ترتیب ۱۰ و ۱۱درصد رشد را تجربه کرده است. با وجود برخی نقاط مثبت و روشن در کارنامه ۵ فصل اخیر صادرات صنعتی اما علت ضعف این حوزه را از خالقی جویا شدیم و نظر او را در این رابطه پرسیدیم.
به گفته دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران، موضوع صادرات، موضوع پیچیده و تا حدی نیز بخش قابل توجه آن روشن است. در این حال، آمار گمرک از صادرات صنعتی کاملا هم منفی نبوده، بلکه در برخی حوزه‌ها مثبت است اما در مجمو
ع، با توجه به وضعیت حاکم بر حوزه صادرات، این حوزه نیازمند تغییر بوده و ضروری است بازارهای جدیدی را به روی صنعت کشور باز کند.
او افزود: از سویی بخش صنعت مشکل تولید و عرضه دارد و از سوی دیگر، بازار داخل به اشباع رسیده است. از این‌رو، ضروری است به سمت فضای جدیدی برویم و صادرات ما توسعه پیدا کند.
او با بیان اینکه رونق تولید مستلزم حل موضوعاتی نظیر مشکلات «محیط‌کسب‌و‌کار»، مسائل «درون‌بنگاهی» و بعد «مسائل تحمیلی از بیرون» است، تصریح کرد: این سه‌حوزه هم به‌طور جدا و مجزا باید سامان یابند و هم باید در امتداد یکدیگر دیده شوند. در این حال، قاعدتا با تحریم درگیر هستیم و راه مراودات تجاری و مالی روی ما بسته است و در عین حال، با مشکلاتی نظیر FATF نیز دست‌به‌گریبان هستیم.
خالقی افزود: بر اثر تحریم و موضوع FATF ، مراوده با بانک‌های خارجی از دو کانال برای فعالان اقتصادی ایران مسدود است. از طرف تجارت خارجی می‌شنویم که اصولا از تحریم هراس دارند. اگر این موضوعات حل نشود، روند صادرات بهبود نمی‌یابد و سرجای خودش باقی خواهد ماند.
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران اظهار کرد: مساله بعدی رقابت است. در شرایط عادی، موضوع رقابت با شرکت‌های خارجی و شرکت‌های بین‌المللی و دستیابی به سهم بیشتری از بازار خارجی دارای اهمیت و تعیین‌کننده است.
تحریم برای همسایه‌ها وجود ندارد؟
مراودات تجاری و مالی با همسایگان از جمله عراق و افغانستان همچنان جریان دارد؛ به‌گونه‌ای که براساس آمارهای رسمی گمرک بیش از ۵۰ درصد از صادرات صنعتی به این دو کشور و حدود ۲۷درصد دیگر نیز با همسایگان دارای مرز مشترک با ایران بوده است. آیا تحریم در رابطه با همسایگان ایران کار نمی‌کند و کارایی ندارد؟ خالقی در پاسخ به این سوال اظهار کرد: تحریم درمورد همسایه‌ها هم وجود دارد و در ارتباط با آنها نیز کار می‌کند. اینکه در آمارها نام همسایه‌ها را می‌بینیم به این علت است که با این کشورها تهاتر کالا به کالا صورت می‌گیرد، یا با استفاده از روش‌های دیگر همچون حمل‌و‌نقل چمدانی پول، صادرات به صورت نقد انجام می‌شود؛ روش‌هایی که منطقی نیستند و ریسک این روش‌ها بسیار بالاست. وقتی پول کالاهای صادرشده از طریق صرافی انجام می‌شود، مشکلات متعددی ایجاد می‌شود، چه رسد به اینکه صادرات به صورت نقد انجام شود. ریسک بیمه از مبداء کالاها نیز در صادرات وجود دارد و ایران هزینه بیمه‌ای بالاتری را پرداخت می‌کند.
دبیر کل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در رابطه با «رقابت» نیز تصریح کرد: کیفیت محصولات ما باید صادراتی و قیمت نیز رقابتی باشد به‌گونه‌ای که در بازار کشور ثالث، محصولات ایرانی بتوانند هم از نظر قیمت و هم از نظر کیفیت با محصولات سایر کشورها از جمله ترکیه، فرانسه و… رقابت کنند. این در حالی است که در حال حاضر، حتی اگر تحریم وجود نداشته باشد، محصولات ایرانی نمی‌توانند با محصولات خارجی رقابت کنند. مزیت رقابتی باید ایجاد کنیم که نداریم. این در حالی است که تحریم روی کیفیت مواد اولیه و روی قیمت تمام‌شده اثر می‌گذارد.
او افزود: در عین حال، مساله گمرک باید تسهیل شود تا حداقل صادرات از بیرون مرزها با مشکلات کمتری مواجه باشد.
خالقی با اشاره به اهمیت ناوگان حمل‌و‌نقل بار مطمئن و کارآمد برای تسهیل تجارت اظهار کرد: متاسفانه تاکنون اتصال شبکه حمل‌و‌نقل ریلی با همسایگان را به علت هزینه بالای آن نتوانستیم توسعه دهیم. زیرساخت‌های کشور نیاز به توسعه جدیدی دارند و باید زیرساخت‌ها را بازسازی کنیم .
او افزود: در بوروکراسی نگاه‌مان باید تغییر کند. مسوولان از لزوم حمایت از تولید و صنایع سخن می‌گویند اما حرف زدن به‌تنهایی کافی نیست و کاری را پیش نمی‌برد و در عمل هم باید حمایت احساس شود به‌گونه‌ای که مشخص شود ارکان دیوانسالاری دارد از تولید و صنایع حمایت می‌کند.
قدر سهم عوامل مختلف در صادرات صنعتی؟
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در پاسخ به اینکه سهم عوامل داخلی و خارجی در وضعیت کنونی صادرات صنعتی به چه میزان است، اظهار کرد: قدر سهم عوامل خیلی متفاوت نیست. کالای تولیدشده در کشور از نظر قیمت و کیفیت رقابتی نیست و نمی‌تواند با محصولات مشابه خارجی خود هماوردی کند. برخی بنگاه‌ها که تمایل به بازسازی و به‌روز‌رسانی ماشین‌آلات خود دارند، اما به علت تحریم‌ها نمی‌توانند آخرین تکنولوژی را وارد کشور کنند و در نتیجه نمی‌توانند با شرکت‌های خارجی رقابت داشته باشند. این مشکل هم مساله‌ای برون‌بنگاهی است. البته برخی بنگاه‌ها هم انجام نمی‌دهند.
او افزود: از این رو، در تامین مواد اولیه و قطعات و ماشین‌آلات به علت تحریم‌ها، بنگاه‌ها با مشکلاتی مواجه هستند که روی کیفیت محصولات آنها اثر گذاشته و بهره‌وری و قابلیت رقابت آنها با محصولات خارجی را تضعیف کرده است. در مجموع باید گفت که محصولات ایرانی خیلی رقابتی نیستند. شاید این مساله ۳۰درصد در وضعیت کنونی صادرات صنعتی سهم داشته باشد.
خالقی ادامه داد: شاید ۳۰درصد دیگر مشکلات، به دستگاه‌های حاکمیتی ارتباط داشته باشد؛ به سازمان توسعه تجارت، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صمت که بعضا با تصمیم‌های خلق‌الساعه خود مخل تولید و تجارت می‌شوند. همچنین گمرکات که اگر تغییر رویه ندهیم به تجارت آسیب می‌زند و اعتماد طرف‌های خارجی تجار ما را از بین می‌برد. مابقی قدر سهم نیز به مسائل بیرونی از جمله تحریم‌های بانکی، هزینه‌های بالای بیمه‌ای در شرایط تحریم، مشکل ویزای رانندگان، مشکلات مربوط به کیفیت ناوگان جاده‌ای ما برای ورود به اروپا و… مرتبط هستند