روابط عمومی خانه صنعت، معدن و تجارت ایران: خوشبختانه قدمت نسبی صنعت شیرینی و شکلات در ایران باعث شده که بخش زیادی از زنجیره ارزش افزوده این صنعت از مواد و ماشین آلات تولید و بسته بندی تا امکانات توزیع و فروش و منابع انسانی در ایران خصوصا در گروههای صنعتی که در این زمینه بستر سازی نموده اند به حد قابل قبولی برسد. به نحوی که در شرایط نرمال و استاندارد میتوان امیدوار بود که این صنعت چنانچه در شرایط رقابتی قرار گیرد، فعالیتی سودآورتر خواهد داشت. صنعت شیرینی و شکلات ایران براساس آمارهای رسمی چهارمین ارزش افزوده را در بین صنایع غذایی کشور داشته و توانسته زمینه اشتغال بیش از ۳۰۰ هزار نفر را به طور مستقیم یا غیرمستقیم در کشور فراهم کند.
مراجعه به آمارها و برآوردهای منتشره جهانی نشان می دهد که ارزش بازار محصولات شیرینی و شکلات در منطقه خاورمیانه و آسیای میانه و شمال آفریقا بیش از ۱۰ میلیارد دلار و سهم ایران از این بازار ۵ درصد تخمین زده شده است و با توجه به ظرفیت های خالی موجود، این نسبت تا ۲۰ درصد نیز میتواند افزایش یابد.
همچنین وفق گزارش های منتشره توسط سازمان جهانی کاکائو، میانگین مصرف سالانه شکلات برای هر سوئیسی حدود ۱۰ کیلو گرم و برای آلمانی ها ، اتریشی ها و انگلیس ها که در رده های بعدی قرار دارند به ترتیب ۹/۷، ۸/۷، ۵/۷ کیلوگرم می باشد.
طبق همین آمار مصرف شکلات آسیایی ها و در قیاس با اروپایی ها بسیار کمتراست. اما تخمین زده میشود با رشد اقتصادی آسیا، تقاضا برای مصرف شکلات هم اضافه خواهد شد. در واقع تا سال ۲۰۱۸ انتظار میرود بیش از ۲۰ درصد از سهم بازار جهانی مصرف توسط آسیایی ها تصاحب شود.
آمار در ایران نشان‌دهنده این است که سرانه مصرف شکلات در ایران بین یک تا یک و نیم کیلوگرم در سال بوده و در حالی که شکلات در سبد غذایی ۹۶ درصد مردم اروپا و آمریکا حضور ثابت دارد، حدود ۷۴ درصد مردم ایران شکلات مصرف می‌کنند و این مقدار رو به افزایش است.
وقتی باید نگران صنعتی باشیم که مواد اولیه آن با یارانه و حمایت های خاص تأمین شده و قیمت آن به واسطه این قبیل اقدامات پایین نگهداشته شود. در حالی که قیمت جهانی گندم و در نتیجه آرد تولیدی و نیز شکر و روغن در بازار جهانی ارزانتر از تولید آن در ایران تمام میشود و مقایسه قیمتهای جهانی نشان میدهد که این دو با تفاوت قیمت تمام شده نسبی فاحشی برای تولید کننده داخلی قابل تامین هستند و رقبای تولیدکنندگان ایرانی مواد اولیه خود را ارزانتر به دست می آورند.
تکلیف کاکائو نیز مشخص است چرا که فرآورده ایست که به طور کامل وارداتی محسوب شده و از مزارع غرب آفریقا و به ویژه ساحل عاج و غنا با دشواریها و پیچیدگیهای خاص خود تأمین می گردد تأمین می گردد. در مورد کاکائو موضوع قابل توجهی وجود دارد که آینده این صنعت را در جهان تحت تأثیر قرار خواهد داد. ظرفیت تولید این محصول کشاورزی با ارزش به نسبت افزایش مصرف جهانی آن افزایش قابل اعتنایی نداشته است در نتیجه در آینده با افزایش تقاضا و کمبود عرضه و در نتیجه افزایش قیمت کاکائو مواجه خواهیم شد. روزنامه واشنگتن پست نیز در گزارشی نرخ مصرف شکلات در دنیا را بیشتر از میزان تولید آن اعلام کرده است. به گزارش این روزنامه در سال گذشته ۷۰ هزار تن بیشتر از میزان تولید، شکلات مصرف شده است.
شرایط جوی نامساعد در ساحل عاج کشوری که ۷۰ درصد کاکائو در جهان را تولید می کند موجب شده میزان تولید شکلات در دنیا با افت روبرو شود. افزایش روز افزون مصرف شکلات در دنیا خصوصا در چین و هند از دیگر عوامل کمبود احتمالی این ماده خواهد بود.
با توجه به این موضوع و اینکه این محصول در اقتصاد کشورهای تولید کننده آن نقشی اساسی و حیاتی دارد، هیچ بعید نیست که این محدودیت تولید تبدیل به انحصار و محدودیت در تامین و افزایش و کنترل بازار توسط کشورهای مذکور و حتی حرکت تدریجی به سمت ارتقای عمق ساخت داخل و تکمیل زنجیره ارزش افزوده محصولات مشتق از کاکائو شود.
تولیدکنندگان برتر این محصولات در جهان کشورهای آمریکا، سوئیس، ایتالیا، آلمان، ترکیه، هلند، آرژانتین و بلژیک هستند و اگر ایران بخواهد سهمی در این بازار بزرگ به دست آورد، باید برنامه منطقی و هوشمندانه ای بر مبنای مزایای نسبی و رقابتی خود برای این کار تدوین و اجرا نماید.
در اصل آنچه در شرایط تحریمی و رکود تاکنون به داد تولیدکنندگان ایرانی شیرینی و شکلات در بازار های بین المللی رسیده، مزیت رقابتی بوده و در داخل نیز این امر تاحدی ناشی از حمایتهای تعرفه ای گمرکی در برابر واردات می باشد.
همانطور که گفته شد، قدمت این صنعت باعث شده که سرمایه انسانی قابل اعتنایی در این صنعت پرورش یابد و انتقال تجربه به شایستگی و البته تا حد زیادی به صورت خودجوش صورت پذیرد. هر چند اعتقاد دارم صنعتی به این گستردگی نیازمند وجود مراکز آموزش تخصصی معتبری برای توسعه ظرفیت و کیفیت سرمایه انسانی مورد نیاز خود است و نباید در این زمینه اهمال نمود.
آنچه باید در این صنعت مورد توجه بیشتری قرار گیرد، حمایت از ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و بهره مندی از توان علمی و انتقال دانش و فناوری های روز توسط بنگاههای تولیدی است. اگر بنا باشد این صنعت افق امیدوارکننده ای در پیش رو داشته باشد بایدخود را در رده پیشتازان قافله نوآوری و مشتری مداری جای دهد. با توجه به اینکه روز به روز اثر خوراکی ها بر حفظ سلامتی و کاهش بیماریها بیشتر مورد توجه افراد قرار می گیرد و بنا بر همین نگرش، برخی محصولات شیرینی و شکلات به عنوان خوراکی های غیر سالم یا بعضا مضر معرفی می شوند، شرکتها در تلاشند بتوانند با ایجاد طعم های جدید، ذائقه مصرف کنندگان را مدیریت و وفادار کنند. رویکرد پروژه های تحقیق و توسعه و شرکتهای پیشرو در عین تولید محصولات با طعم و شکل و ترکیب و بسته بندی جدید و مشتری پسند به سمت تولید محصولات سالم تر و با ارزش غذایی بالاتر تغییر یافته است. این همان خلق مزیتی است که همواره شرکتهای پیشرو را در صدر نگه داشته و رقابت را برای شرکتهای پیرو و مقلد سخت تر می کند.
با توجه به اینکه با سرمایه های به نسبت پایین میتوان مبادرت به خرید تجهیزات و ماشین آلات و ایجاد ابنیه لازم برای راه اندازی خطوط تولید شیرینی و شکلات نمود، شاهد شکل گیری و سرمایه گذاری واحدهای متعدد تولیدی شیرینی و شکلات در سایز های کوچک تا بزرگ در کشور بوده ایم. معتقدم با توجه به این وضعیت باید نگاه خاصی نسبت به راهبرد آینده این صنعت داشته باشیم. اگر به تعدد واحدهای تولیدی ریز و درشت شیرینی و شکلات به چشم فرصت نگاه کنیم، این فرصت در حالی میتواند به مزیّت تبدیل شده و مبدّل به تهدید نگردد که برنامه روشن و هدفمندی برای هم افزایی و همسویی این گروه از واحدهای تولیدی تدوین شده و مجموعه واحدهای تولیدی مذکور هر یک نقشی و محصولاتی خاص را به عنوان مزیت رقابتی و تولیدی خود انتخاب کرده و با مشارکت در تشکیل کنسرسیومی توانمند، سبدی از محصولات با کیفیت مطلوب که با توجه به افزایش تیراژ تولید و بهبود عوامل کاهنده قیمت مواد اولیه، قیمت مناسبی داشته باشند را تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه نمایند.
این که شکل گیری چند برند قوی با پیشتازی شرکتهای بزرگ و خوشنامی که با بهره گیری از تجارت جهانی بتوانند نقش کشنده و لکوموتیو را برای شرکتهای کوچکتر بازی کرده و با گشایش و توسعه بازارهای جدید حضور محصولات ساخت ایران را تضمین نمایند، شاید گزینه ای باشد که آینده موفقی را برای فعالان این عرصه مقدر نماید. کاهش هزینه های تامین مواد اولیه، افزایش تیراژ تولید هر محصول، تخصصی شدن تولید، تمرکز و ارتقای استانداردهای کنترل کیفی و هم افزایی تکنولوژیکی درون گروهی، کاهش هزینه های صادراتی و در نهایت افزایش سود و ماندگاری برند می تواند از برکات این پروژه بزرگ محسوب گردد. البته در این کار نقش تشکل های استانی و ملی تخصصی این حرفه را نباید نادیده گرفت.
با بررسی مجمل مهمترین بازارهای صادراتی محصولات شیرینی و شکلات ایرانی میتوانیم موارد زیر را مورد توجه قرار دهیم: مقصد عمده این محصولات کشورهای همسایه ای هستند که هر یک دارای ظرفیت و رفتارهای تجاری خاص خود را دارا می باشند. البته در خصوص این بازارها باید به موارد مهمی که بیان خواهد شد دقت کافی داشته باشیم. اولین مقصد بازار عراق است که در سال ۱۳۹۵ بیش از ۲۹۶ میلیون دلار صادرات از ایران صورت گرفته است. رقیب عمده ایران در این بازار شرکتهای ترکیه ای هستند که با توجه به توان بالای خود حضوری چشمگیر دارند. از سوی دیگر به نظر میرسد با توجه به سختگیری های روز افزون عراق در خصوص استانداردهای کیفی کالاهای وارداتی و نیز حمایت ها از ایجاد صنایع داخلی خود، ممکن است این بازار در ثر عدم مراقبت کافی، به تدریج رو به تحلیل رود. عراق از پائیز سال پیش تعرفه گمرکی کالاهای ایرانی را تقریبا تا سه برابر افزایش داده و در حال حاضر صادر کنندگان ایرانی مجبورند برای هر تن کالای صادراتی به این کشور به طور میانگین ۲۰ دلار عوارض و حقوق گمرکی بپردازند.
افغانستان دومین کشور میزبان شیرینی و شکلات ایرانی به ارزش بیش از ۱۱۶ میلیون دلار در سال ۹۵ بوده است. در این کشور نیز حضور رقبای سنتی ایران در این کشور به طور روز افزون ملموس است. متاسفانه رقابت مخرب تولیدکنندگان ایرانی علیه یکدیگر در این بازار موضوعی است که میبایست چاره ای برای آن اندیشید.
البته این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که قرابت های فرهنگی ـ اجتماعی و ذائقه مصرف عراقی ها و افغان ها، وجود پیوندهای مستحکم تجاری فی مابین تجار طرفین، مزیت همسایگی و سهولت حمل و نقل در کسب توفیق نسبی در بازارهای مذکور بسیار موثر بوده است. پاکستان با ۴۵، ترکمنستان ۱۰ و آذربایجان نیز با ۵/۹ میلیون دلار در رده های بعدی مقصد صادراتی شیرینی و شکلات ایرانی بوده اند.
اهتمام دولت به ارتقای دیپلماسی تجاری و بهبود روابط بین المللی کشور یکی از ابزار های زیرساختی و مهم برای کمک به توسعه تجارت و صادرات این محصولات تلقی می شود. بسیاری از ایرادات و بهانه جویی های کشورهای مقصد با تمسک به مسایل کیفی و استانداردها و شرایط حمل و نقل و نیز شرایط مبادلات پولی، از این طریق قابل حل و فصل خواهد بود.
با توجه به وجود مزیت های رقابتی واحدهای تولیدی شیرینی و شکلات، توصیه می شود در مراحل مذاکرات دولت جمهوری اسلامی ایران با سایر دولتها به منظور دستیابی به توافقات اقتصادی، لازم است که در مباحث مربوط به تعیین تعرفه های ترجیحی فی مابین که موجب افزایش قدرت رقابت تولیدکنندگان ایرانی خواهد شد، شیرینی و شکلات در فهرست محصولات ایرانی برخوردار از کاهش تعرفه وارداتی به کشور مقابل، مورد توجه ویژه قرار گیرند.
معتقدم که تولیدکنندهای شیرینی و شکلات ایران با توجه به ظرفیت و اهمیت بازار کشورهای مذکور، باید برای بهبود و استمرار کیفیت تا نحوه توزیع و فروش کالاهای صادراتی خود، مدیریت و نظارت هوشمندانه تری اعمال نموده و با انجام تبلیغات هدفمند، جایگاه مناسب و پایداری برای برندهای ساخت ایران به عنوان محصولات کیفی و قابل اعتماد فراهم نمایند.
به یاد داشته باشیم در بحث صادرات، بارها محصولات ساخت ایران از صادرکنندگان غیر مسئولی که محصولات نامرغوب و غیراستاندارد را به طور نامتناسب حمل و توزیع نموده و بازار را آشفته کرده و موجب بدنامی محصولات ایرانی شده اند، لطمه دیده و خسارات جبران ناپذیری به آن وارد آمده است. مراقبت از بازارهای هدف کار مشترکی است که باید توسط نهادهای ذی ربط دولتی و خود تولیدکنندگان ایرانی به انجام برسد. اگر در مبادی خروجی کالا بتوانیم با توجه به استانداردهای مورد قبول طرفین تجاری یعنی ایران و بازار هدف، از خروج کالاهای فاقد شرایط و غیراستاندارد ممانعت به عمل آوریم، از بروز خسارتهای بعدی و لطمه به نشان ساخت ایران پیشگیری کرده ایم. شرکتهای بازرسی کالا و خدمات و سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو و سازمان گمرک در این امر نقش خطیری بر عهده دارند که قرار نیست صادرات هر کالایی، به هر قیمتی و به هر شکلی مطلوب و مجاز شمرده شود.
با توجه به فساد پذیر بودن و محدودیت در تاریخ انقضای مصرف محصولات این صنعت، توسعه صادرات آن مستلزم وجود سیستم لجستیکی منظم و چابکی است که بتواند از انبارش تا حمل و نقل و توزیع و تشریفات گمرکی را با کارآمدی مدیریت کرده و علاوه بر به حداقل رساندن تشریفات اداری و کاری، از بروز ضایعات پیشگیری کرده و هزینه های لجستیکی را نیز کاهش دهد. تجهیز ناوگان حمل و نقل زمینی و ریلی و دریایی به ترتیبی که علاوه بر دارابودن استانداردهای روز جهت قابلیت تردد به کشورهای اروپایی، امکان تامین ناوگان حمل سرد را نیز داشته باشد، از ضروریات است. برقراری خط کشتیرانی ثابت از مبدأ ایران به مقصد بنادر دور تا دور آفریقا که توانایی جابجایی انواع کالا منجمله شیرینی و شکلات از ایران و مواد اولیه از مبدأ کشورهای آفریقایی را داشته باشد، می تواند به کاهش قیمت تمام شده و افزایش قدرت رقابت کالای ایرانی در آفریقا کمک کند.
تولیدکنندگان این محصولات که در امر صادرات فعالند، همواره متقاضی سهولت در تأمین مواد اولیه وارداتی خود مانند گندم و روغن و شکر با استفاده از شیوه مجوز «ورود موقت» هستند تا بتوانند محصولاتی با قیمت رقابتی تولید و به بازار جهانی عرضه کنند. موضوعی که متأسفانه با سختگیری و عدم همکاری وزارت جهاد کشاوری به سهولت محقق نمی شود. این مطلب روشن است که برخی محصولات کشاورزی مانند گندم در ایران با قیمت تمام شده بالا تولید می شود و با حمایت های یارانه ای و خرید تضمینی از کشاورزان خریداری و به مصرف کنندگان عرضه می گردد. وقتی که خرید گندم و تهیه آرد مورد نیاز این صنایع یا روغن و شکر از سایر کشورها با قیمت تمام شده پایین ممکن باشد و بتوان آن را برای تولید محصولات با کیفیت بالاتر و ارزانتر صادراتی به کار برد، روش عقلایی این است که این امکان برای تولیدکنندگان شیرینی و شکلات فراهم شود.
جدا از مشکلات عام بخش تولید کشور مانند نبود رونق در بازار و کمبود نقدینگی و عدم همکاری مناسب سیستم بانکی برای تأمین سرمایه در گردش کافی و نظایر آنها، خلاصه اهم مشکلات این صنعت عبارتند از:
- واردات کالای رقبای خارجی به صورت قاچاق انبوه که مشتمل بر کالاهای ناسالم و تاریخ گذشته نیز می باشد، خارجی پسند بودن ذائقه عمومی نسبت به این محصولات که در رفتار و تمایل مصرف کننده ایرانی به خرید محصولات خارجی دیده میشود و نیازمند کار فرهنگی از سوی رسانه هاست، مشکلات تامین مواد اولیه استاندارد با کیفیت مطلوب و با قیمت مناسب که پیشتر قدری در مورد آن توضیح داده شد.
- بالا بودن هزینه های توزیع در شبکه های مویرگی و خرده فروشی ها به نحوی که هم به دلیل طولانی بودن دوره بازگشت پول توسط خرده فروشان و تعدد چکهای برگشتی و لاوصول قابل ملاحظه است و نیز باید در این خصوص به موضوع سود بالای پخش و خرده فروشی و سهم آن در قیمت مصرف کننده اشاره کرد.
- مشکلات فراوان ناشی از اجرای نامطلوب قانون مالیات بر ارزش افزوده باعث شده است که بسیاری از تولید کنندگان چون به دلیل عدم تمکین خرده فروشان نسبت به تکالیف مقرر در این قانون مانند نصب صندوق مکانیزه فروش و اخذ مالیات بر ارزش افزوده از مصرف کننده و عدم پذیرش صدور فاکتور فروش به نام خود و برخی موارد دیگر قادر به دریافت مالیات بر ارزش افزوده نیستند، مالیات مذکور و جریمه های متعلقه را از محل درآمدهای خود محاسبه و پرداخت نمایند.
- تضییع حقوق مالکیت صنعتی و کپی برداری غیرقانونی موضوعی بسیار آزاردهنده برای شرکتهای پیشرو ایرانی است که با صرف هزینه های فراوان محصولی را در بازار ایران تولید و به مصرف کنندگان میشناسانند و رقبای دیگر به راحتی و بدون رعایت حقوق و مالکیت معنوی و تجاری بازار ایجاد شده را به هم ریخته و موجب خسارت برای شرکت مذکور می گردند و به نظر میرسد یکی از دلایل عدم تمایل شرکتها به موضوع تحقیق و توسعه و پرداخت هزینه برای خرید فناوری های نو هراس از همین نا امنی در مالکیت معنوی و تجاری است.
- رقابت ناسالم در بازار و بازار شکنی و عدم رعایت اخلاق حرفه ای نیز از آن دسته مواردی است که به صورت دوره ای به شدت بازار را تحت شعاع خود قرار می دهد به نحوی که برخی فعالان این صنعت با اتخاذ برخی روشها هم به خود و هم به همکارنشان زیان وارد می آورند و ساماندهی این موضوع نیازمند تعامل بیشتر و مداخله انجمن تخصصی شیرینی و شکلات و پذیرش نقش حکمیت و راهبری آن توسط اعضاست.
مجموعه موارد گفته شده بالا و موضوعات مشابه، انتظارات و خواسته تولیدکنندگان این صنعت برای بهبود و رشد کسب و کارشان را روشن میسازد که امیدواریم مورد توجه و رسیدگی مسئولان دولتی از یکسو و مدیران واحدهای تولیدی شیرینی و شکلات و تشکلهای فراگیر تولیدی و تجاری و تخصصی ذی ربط از دیگر سو قرار گیرد.
این صنعت نیازمند نقشه راه مدون و دقیق و مقبولی است که به طور مشترک توسط تمامی ارکان یاد شده تنظیم شده و به مورد اجرا گذاشته شود . حرکت بی هدف ما را به سر منزل مقصود نخواهد رساند.
آرمان خالقی ـ عضو هیأت مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت ایران
نوزدهم شهریور ۱۳۹۶