در یک گزارش پژوهشی اعلام شد چهار اقدام نظارتی برای ساماندهی استخراج رمزارزها

به گزارش خبرگزاری مهر، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی نوشت: استخراج رمزارزها بسته به منابع رایانشی که در طرح اقتصادی رمزارز مصرف می‌شود و بخشی که از استخراج رمزارز بیشتر متأثر میشود، می‌تواند نهادهای متعددی را درگیر کند. استخراج رمزارزهایی که در حال حاضر در کشور رواج دارد به صورت محسوس بر الگو و حجم مصرف برق در کشور اثرگذارند. از آنجایی که تشخیص دستگاههای استخراج رمزارز در مبادی گمرکی به سادگی امکانپذیر نیست، با نظارت بر الگوی مصرف برق و الگوی ترافیک اینترنت میتوان افراد حقیقی یا حقوقی را شناسایی کرد که مبادرت به استخراج این رمزارزها میکنند. ساماندهی استخراج رمزارز میتواند علاوه بر ایجاد یک منبع درآمدی غیرقابل تحریم، درآمد شبکه برق کشور را نیز افزایش دهد و حتی درآمد مالیاتی برای دولت به همراه داشته باشد.

باید توجه داشت که نوسانات بالای ارزش رمزارزهای جهان شمول، ریسک مشارکت مستقیم و غیرمستقیم دولت، بانکها و مؤسسات مالی و اعتباری در این حوزه را افزایش میدهد .برای ساماندهی استخراج رمز مصوبات ارز در بخش خصوصی هم زیرساخت قانونی فعلی تا حد زیادی کفایت میکند و به نظر میرسد در شرایط کنونی نیازی به وضع قوانین جدید نباشد و بسترهای نهادی مورد نیاز از طریق دولت قابل تدوین است. اما نظارت مجلس شورای اسلامی بر ایفای تکالیف قانونی دستگاههای ذیربط بسیار مهم و حیاتی است.

اهم اقدامهای نظارتی مجلس که می‌تواند برای ساماندهی استخراج رمزارز در دستور کار قرار گیرد ،عبارتند از:

۱. پیگیری وزارت نیرو با همکاری وزارت صمت برای تدوین آیین نامه و شیوه نامه سرمایه گذاری در تولید و مصرف برق مورد نیاز برای استخراج که در آن تعرفه برق مصرفی استخراج اخیر ارز در هر ماه و فصل از سال، مناطق مجاز نصب تجهیزات استخراج رمزارزهای انرژی بر و حداکثر ظرفیت تجهیزاتی که در هر منطقه قابل عملیاتی شدن است و زمانهای مجاز استفاده از این تجهیزات مشخص شده باشد.

۲. پیگیری اجرای سازوکار اخذ مالیات از رمزارزها توسط سازمان امور مالیاتی

۳. نظارت بر عملکرد گمرک جمهوری اسلامی در مورد استقرار سازوکار نظارت بر واردات تجهیزات با همکاری سازمان امور مالیاتی، وزارت ارتباطات و وزارت نیرو

۴. نظارت بر عملکرد وزارت نیرو، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان گمرک، سازمان امور مالیاتی و بانک مرکزی در شناسایی فعالیتهای اعلام نشده در زمینه استخراج و عدم بازگشت درآمد حاصل از استخراج به کشور.

رمزارزها گونه ای از نظامهای پرداخت، انتقال و ذخیره ارزش هستند که معمولاً بدون استفاده از توان رایانشی بانک مرکزی و نهادهای متمرکز تولید و اداره میشوند. طراحان رمزارزها سازوکاری تدوین میکنند که ذینفعان مختلف با توان رایانشی خود به شبکه رمزارز آنها ملحق شوند و در اداره آن مشارکت کنند. وقتی کسی شرایط معین یک رمزارز را محقق کند، مقداری از همان رمزارز در قالب واحد جدید یا کارمزد به آن شخص پرداخت میشود؛ به این عمل استخراج میگویند.

در ارتباط با استخراج رمزارزها به دو سؤال اساسی باید پاسخ داده شود: ابتدا اینکه استخراج رمزارزها تحت چه شرایطی دارای صرفه اقتصادی خواهد بود؟ و دوم اینکه قانونگذاران در زمینه استخراج پذیری رمزارزها به چه نکاتی باید توجه کنند. در پاسخ به این سؤالها ابتدا عوامل مؤثر در صرفه اقتصادی استخراج رمزارزها معرفی میشوند. سپس مهمترین ملاحظاتی که استخراج رمزارز در بخش خصوصی و دولتی به دنبال دارد و باید مورد توجه قانونگذاران قرار گیرد، معرفی میشوند.

۱. صرفه اقتصادی استخراج رمزارزها

جذابیت رمزارزها در دیدگاه کاربران، به یک نوآوری در آنها مربوط است که در دیگر ارزهای مجازی دیده نشده باشد (۲۰۱۸Yuan and Wang, ). برای مثال، نوآوری بیت کوین ایجاد نظام بانکداری بدون باجه ها یا شعب فیزیکی بانک و طراحی یک نظام مالی بدون خلق بی ضابطه پول است )

پرداخت وجه به ازای تحقق شرایط از قبل مشخص شده است. نوآوری مهم رمزارز “ایاواس” ایجاد امکان شکل گیری یک رایانه جهانی از تجمیع توان رایانه های متکثر برای ایجاد برنامه های کاربردی و متمرکزسازی منابع رایانشی برای اجرای این هدف است. بعضی رمزارزها نیز به رهگیری از فضای ذخیره سازی استفاده نشده رایانه ها را هدف قرار میدهند.

هزینه مشارکت در هرکدام از طرحهای اقتصادی ارزهای مجازی به دو دسته تقسیم میشود:

هزینه های سرمایه ای و هزینه های عملیاتی. به هزینه خرید سختافزارهای جدید مانند دستگاه تولید برق یا وسایل رایانشی مانند استخراج کننده، هزینه های سرمایه ای و به هزینه استفاده از سخت افزارها مثل هزینه برق و سوخت، هزینه های عملیاتی میگویند. ممکن است مشارکت در استخراج رمزارزها با استفاده از منابع سخت افزاری مازاد که از قبل خریداری شده انجام شود، در این صورت محاسبه هزینه های جاری اهمیت پیدا میکند و درصورتی که تجهیزات جدیدی خریداری شود علاوه بر هزینه های جاری، هزینه های سرمایه ای نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

نهایتاً این هزینه ها باید با درآمد ناشی از کسب رمزارز و سایر منافع حاصل از مشارکت در این طرحها مقایسه شوند تا صرفه اقتصادی استخراج رمزارزها محاسبه شود. تفاوتهای منابع رایانشی مورد استفاده رمزارزها، رقابت در مشارکت و نوسانات قیمت رمزارزها از مهمترین موضوعهایی هستند که در صرفه اقتصادی رمزارزها تفاوت ایجاد میکنند.

۱-۱. منابع رایانشی مورداستفاده و تفاوت در هزینه جاری 

مشارکت در استخراج هرکدام از ارزهای مجازی به منابع سخت افزاری متفاوتی نیاز دارد و هرکدام از منابع سخت افزاری هزینه های جاری خاص خود را دارند. مثلاً اشتراک گذاری توان پردازنده مرکزی و کارت گرافیک رایانه ها نیازمند مصرف برقی بیش از مصرف برق معمول رایانه است و هزینه برق و استهلاک تجهیزات باید در محاسبه صرفه اقتصادی استخراج رمزارز مدنظر قرار گیرد. اشتراک گذاری حافظه موقت، مصرف برق کمتری لازم دارد؛ به عبارت دیگر به اشتراک گذاری فضای ذخیره سازی رایانه ها در ساعات معمول کار تفاوت چشمگیری در مصرف برق ایجاد نمیکند و استهلاک کمتری دارد .در عوض از ظرفیت پهنای باند اینترنت خریداری شده بیشتر استفاده میشود.

۲-۱. رقابت در مشارکت و نوسانات درآمد حاصل از هزینه سرمایه ای

سازوکار بعضی رمزارزها به گونه ای است که هر فردی که نرم افزار لازم را روی رایانه خود نصب کرده باشد میتواند در استخراج آن رمزارز مشارکت کند. در مقابل، امکان استخراج بعضی رمزارزها تنها برای کسانی وجود دارد که شرایط خاصی را احراز کنند، مثلاً مقداری از آن رمزارز در اختیار داشته باشند .برای مثال برای استخراج بیت کوین هیچ پیش شرطی جز نصب نرم افزارهای لازم وجود ندارد و هر فردی میتوانداقدام به استخراج این رمزارز کند. اما ارزش بالای بیت کوین موجب شده است که افراد زیادی در سراسرجهان وارد رقابت برای استخراج آن شوند و درنتیجه اگر شخصی با یک رایانه ساده و به تنهایی قصد استخراج بیت کوین را داشته باشد، شانس بسیار اندکی برای موفقیت خواهد داشت، بنابراین افراد متکثر با نصب نرم افزارهای اشتراک گذاری توان پردازشی رایانه، شانس خود را برای موفقیت در کسب بیت کوین افزایش میدهند.

در این صورت احتمال کسب میزان اندکی بیت کوین به ازای اشتراک گذاری هر میزان توان رایانشی وجود دارد. اما مسئله این است که هزینه برق مصرفی فرد ممکن است از عایدی بیت کوین او فراتر باشد. بنابراین تجهیزات استخراج بیت کوین به صرفه تر طراحی شده اند که با مصرف برق کمتر توان بیشتری به شبکه عرضه کنند .به موازات این موضوع، جذابیت بازار موجب میشود که همواره افراد بیشتری به استخراج بیت کوین بپردازند و مقدار بیت کوینهای قابل استخراج نیز به مرور کمتر میشود .بنابراین شانس موفقیت در استخراج بیت کوین اگر تعداد معاملات هم کاهش پیدا کند کمتر میشود و در صورت مشارکت با دیگران هم، میزان بیت کوین استخراج شده همواره کمتر و کمتر خواهد شد. بنابراین ممکن است از زمان سفارش تجهیزات سرمایه ای برای استخراج بیت کوین تا زمان نصب و راه اندازی آن درآمد قابل کسب کاهش چشمگیری پیدا کند. البته نوسانات توان رایانشی موردنیاز در استخراج دیگر رمزارزها ممکن است متفاوت باشد و درنتیجه بازگشت هزینه های سرمایه ای آنها نیز متفاوت خواهد بود .

۳-۱. نوسانات قیمت 

استخراج رمزارزها با کسب درآمد از این ارزها معنا پیدا میکند و نوسانات قیمت بالای رمزارزهای اولیه یکی از نقاط ضعف آنها به شمار میرود. بنابراین بررسی اقتصادی نوسانات قیمتی رمزارزها نیز باید مدنظر قرار گیرد. بعضی رمزارزها به پایدار سکه معروف هستند. پایدار سکه ها طوری طراحی شده اند که اگر قیمت آنها بیش از مقدار مجاز افزایش پیدا کند سیاستهای مؤثر بر کاهش قیمت آنها و اگر قیمت آنها کاهش پیدا کند سیاستهای مؤثر برافزایش قیمت به صورت خودکار اجرایی شوند.اما بسیاری از رمزارزها چنین سازوکاری ندارند. بنابراین در بررسی اقتصادی بودن استخراج رمزارز باید نوسانات قیمت نیز مدنظر قرار گیرد. البته بیشتر رمزارزها در حال حاضر از قیمت بیت کوین تبعیت میکنند یعنی با کاهش یا افزایش قیمت آن معمولاً قیمت دیگر رمزارزها نیز کاهش یا افزایش می یابند. لازم به ذکر است سهم و اهمیت بیت کوین در بازار رمزارزها در حال کاهش است. گرچه ورود مؤسسات مالی به خریدرمزارز بیت کوین مقداری سهم این رمزارز را نسبت به دو سال گذشته بالا برده است.

نوسانات بالای قیمت رمزارزها، سرمایه گذاری و مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم دولتها، بانکها و مؤسسات مالی و اعتباری را با ریسک زیادی همراه میکند، اما افراد حقیقی و حقوقی بخش خصوصی نیز به لحاظ انعطاف بیشتر و کنش سریعتری که نسبت به وضعیتهای جدید دارند ،میتوانند با پذیرش و مدیریت این ریسکها مانند دیگر بازیگران جهانی به استخراج رمزارز مبادرت کنند. بنابراین نقش مهم مجلس، نظارت بر اجرای قوانین و مقررات مرتبط با موضوع استخراج رمزارزها در بخش خصوصی است .بدین منظور ابعاد سیاستی مهمی وجود دارد که باید مبنای کار نظارتی قانونگذار قرار گیرد. در قسمت بعد به مهمترین ملاحظات سیاستی پرداخته شده است.

۲. مدیریت برق مصرفی رمزارزها

طبق تخمین مرکز نظام مالی نامتعارف دانشگاه کمبریج (۲۰۱۸Rauchs and et al., ) حداکثر انرژی مصرفی ۶ رمزارز برتر در نیمه نوامبر سال ۲۰۱۸ حداقل ۵۲ و حداکثر ۱۱۱ میلیارد کیلووات ساعت در سال بوده است. در سال قبل از آن حداقل مصرف انرژی ۱۸ و حداکثر ۴۲ میلیارد کیلووات ساعت در سال بوده است یعنی در یک سال مصرف برق رمزارزها سه برابر شده است. البته بعضی اوقات با کاهش قیمت رمزارزها میزان مصرف برق استخراج نیز کاهش یافته و افزایش میزان مصرف برق موضوعی قطعی نیست.

بیت کوین به طور متوسط ۷۵ درصد انرژی استخراج را به خود اختصاص داده بود. تولید سالیانه برق در ایران در سال ۱۳۹۷، حدود ۳۱۱ میلیارد کیلووات ساعت در سال تخمین زده شده است. با توجه به اینکه میان مصرف و توان تولید برق در کشور همیشه تعادل برقرار نیست. بررسی نقش رمزارزهای انرژی بر اهمیت بیشتری می یابد.

در شرایطی که همه عوامل تولید را بخش خصوصی برای استخراج رمزارز فراهم میکند به عنوان یک فعالیت اقتصادی تفاوت چشمگیری میان این صنعت و دیگر صنایع وجود نخواهد داشت. اما در کشور ایران عوامل تولید مهم در استخراج رمزارزها به صورت یارانه ای فراهم میشوند و الگوی تقاضای بار کشور ایران با دیگر کشورها تفاوتهایی دارد.

به طور نمونه برق در ایران به صورت یارانه ای به مشترکان عرضه میشود و به این دلیل کشور ایران پس از کشور میانمار از ارزانترین قیمت برق در دنیا را دارد .ازطرفی توان کشور در تأمین برق محدود است و در مواقعی از سال شبکه تولید کشور پاسخگوی نیازهای کشور نیست و احتمال قطعی برق و بروز مشکل برای شهروندان به وجود میآید.

نمودار ۱ میزان تقاضای برق در کشور را طبق آمار شرکت مدیریت شبکه برق ایران نشان میدهد .

همانطور که در نمودار ۱ مشاهده میشود فقط در ۱۰ درصد ایام سال حداکثر میزان بار مصرفی برق ایران از میزان ۵۴ هزار مگاوات فراتر میرود و ۸۰ درصد از اوقات سال بار روی شبکه کمتر از ۴۸ هزار مگاوات است که این میزان بار فاصله زیادی با حداکثر توان قابل تحمل شبکه برق کشور دارد. بنابراین نیمی از سال میتوان حداکثر تا ۲۰ هزار مگاوات را به استخراج اختصاص داد.

ازطرف دیگر در برخی ساعات شبانه روز با کاهش تقاضای برق، صنعت برق کشور باید برای جلوگیری از آسیب به شبکه به سرعت تولید برق را کاهش دهد یا مصرف را افزایش دهد .به دلیل اینکه راه اندازی دوباره یک نیروگاه یا کاهش بار آن هزینه های بیشتری به همراه دارد اما اگر یک منبع مصرف قابل برنامه ریزی در ساعات کم باری به شبکه اضافه شود میتواند موجب صرفه جویی در هزینه کلی کشور ،بهبود ضریب بار و کاهش قیمت تمام شده برق شود که با اصطلاح حداکثر مصرف اصلاحی در پیک شب و روز از آن یاد میشود. نمودار ۲ حداکثر نیاز به بار اصلاحی در پیک شب و روز را نشان میدهد.

همانطور که در نمودار ۲ مشاهده میشود همه ساله با شروع خرداد و افزایش مصرف برق، ضروری است حداکثر مصرف برق کشور در ساعات شبانه روز کاهش یابد یا اختلاف مصرف شب و روز در این روزها کاهش پیدا کند. در ماههای سرد سال یعنی از آبان تا فروردین میزان مصرف به کمتر از ۳۵ هزار مگاوات میرسد زیرا در ایران از برق برای مصارف گرمایشی کمتر استفاده میشود.

با توجه به اینکه نزدیک به ۶۰ درصد تولید برق ایران برعهده بخش خصوصی و عمومی غیردولتی است که به ازای دریافت گاز رایگان به قیمت متوسط ۵۰۰ ریال هر کیلووات ساعت برق را به شرکت برق تحویل میدهند و در بسیاری از مواقع به ازای ۱۸۵ ریال به ازای هر کیلووات در ساعت ظرفیت آماده فقط در انتظار شرکت برق هستند که برق تولیدی خود را به شبکه عرضه کنند.

ازطرفی بورس انرژی تشکیل شده و خریداران میتوانند مستقیماً برق مصرفی خود را از بورس تهیه کرده و فقط حق ترانزیت به وزارت نیرو پرداخت کنند، تعیین تعرفه ازسوی وزارت نیرو تنها زمانی منطقی است که وزارت نیرو مسئولیت برقرسانی به این نوع مشترکان را عهده دار باشد. با توجه به واگذاری نیروگاهها به بخش خصوصی و محوطه وسیع نیروگاههای آنها که بلااستفاده است صاحبان مزارع استخراج میتوانند تجهیزات خود را در این محوطه نصب کرده و برق را با توافق با صاحبان نیروگاه حتی کمتر ازقیمت بورس خریداری کنند. در چندین ماه سرد سال نزدیک به ۲۰ هزار گیگاوات ظرفیت میتواند برای استخراج رمزارز استفاده شود. بنابراین با توجه به ساختار برق در ایران و وجود بورس انرژی و بخش خصوصی و دولتی و امکان جابه جایی ساده تجهیزات استخراج کننده نرخ گذاری ثابت به ازای هر کیلووات ساعت توجیه ندارد .

در کشورهای دیگر نظیر چین که منابع برق آبی سهم خوبی از برق تولیدی آنها را شکل میدهد حدود ۲۰ درصد در فصل زمستان تعرفه برق افزایش مییابد اما در تابستان برق زیادی بدون استفاده میماند به طوری که تخمین زده میشود در سال ۲۰۱۷، ۳/۱۶ میلیارد کیلووات ساعت برق تولیدی نیروگاههای برق آبی چین به هدر رفته است.

در این ایام در کشور چین تعرفه برق ازسوی عرضه کنندگان کاهش می یابد تا افراد و صنایع به مصرف بیشتر تشویق شوند. حتی دولت محلی سیچوان نیز بدون اینکه به استخراج بیت کوین اشاره کند، از شرکتهای برق منطقه ای درخواست کرده که مشتریان خودشان را متنوع کنند .شایان ذکر است که ۷۰ درصد ظرفیت استخراج رمزارز دنیا در چین وجود دارد و ۷۰ درصد این ظرفیت نیز در کوههای سیچوان که انرژی برقآبی فراوان دارد واقع شده است (۲۰۱۹Bram, ). با توجه به اینکه در زمستان و فصلهای سرد سال  تعرفه برق در ایران کاهش مییابد و دولت چین نیز قصد مدیریت بیشتر بر حوزه استخراج رمزارز را دارد (۲۰۱۹Goh and John, ) بررسی زمینه همکاری میان بخشهای خصوصی دو کشور و بهره برداری از شرایط مساعد و مکمل دو کشور میتواند در دستور کار سیاستگذاران قرار گیرد.

نکته مهم آن است که در صورت عدم اتخاذ سیاستهای درست و تداوم استخراج رمزارزها ازسوی بخش خصوصی در ساعات اوج مصرف برق، شبکه برق کشور با مشکل مواجه میشود. ازاینرو ساماندهی مصرف برق برای استخراج رمزارز به مقررات گذاری وزارت نیرو و نظارت جدی مجلس بر عملکرد این وزارت نیازمند است. طبق ماده ۱ قانون تأسیس وزارت نیرو مصوب ۱۳۵۳، وزارت نیرو متولی تدوین تعرفهها و آیین نامه هایی است که در آن مقررات و شرایط فروش برق و طرز احتساب بهای انواع مصارف مشخص شده است. طبق تبصره «۱» بند «ج» ماده ۱ قانون هدفمند کردن یارانه ها مصوب ۱۳۸۸ نیز دولت مجاز شده است با لحاظ مناطق جغرافیایی، نوع، میزان و زمان مصرف قیمتهای ترجیحی برق را اعمال کند و در آیین نامه های اجرایی اعلام کند. قانون مجازات استفاده کنندگان غیرمجاز از آب، برق ،تلفن، فاضلاب و گاز مصوب ۱۳۹۶ نیز مجازاتهایی مالی برای استفاده غیرمجاز از برق مشخص کرده است. استخراج رمزارزها تولید گرما میکند و به این ترتیب بهتر است در مناطق کوهستانی که سرد است انجام شود.

بنابراین شناسایی دقیق استخراج کنندگان از طریق بررسی الگوی مصرف برق و تحلیل ترافیک اینترنتی آنها در کنار ساماندهی با ایجاد سازوکار خوداظهاری استخراج کنندگان در کنار اعمال جرائم بازدارنده برای کسانی که خوداظهاری نکنند و اعلام مناطق جغرافیایی که استخراج رمزارزهای انرژی بر در آنها مجاز یا ممنوع است، باید با همکاری مشترک وزارت نیرو، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و بانک مرکزی انجام شود.

علاوه بر این موضوع، اصلاح تعرفه برق مصرفی، انگیزه مشارکت در تولید برق را در کشور ایجاد میکند. بخش خصوصی کشور میتواند با تأمین تجهیزات لازم، برق موردنیاز خود را برای استخراج فراهم کند. البته باید توجه داشت که در این صورت هم، سوخت مصرفی یارانه ای خواهد بود. از سوی دیگر اگر استخراج رمزارز در کشور به رسمیت شناخته شده باشد، بخش خصوصی انگیزه لازم برای تولید برق خواهد داشت. حتی در ساعات اوج مصرف، برق تولیدی نیروگاههای بخش خصوصی قابل خریداری خواهد بود و این بخش میتواند در بقیه ساعات از برق تولیدی خود برای استخراج رمزارز استفاده کند .

در مطالعات اخیر نیز اشاره شده است که رمزارزها در مناطقی از جهان که قیمت انرژی پایین است انگیزه لازم برای سرمایه گذاری روی صنعت برق کشورها را فراهم آوردهاند (۲۰۱۸Reilly, ۲۰۱۸; Rathi, ) . با توجه به محدودیت منابع مالی موردنیاز برای احداث نیروگاههای جدید، آزادسازی سرمایه گذاری روی استخراج رمزارزها با برق تولیدی شخصی میتواند شرایط را برای این سرمایهگذاریها جذابتر کند. طبق ماده ۱  قانون تأسیس وزارت نیرو مصوب ۱۳۵۳ توسعه یا ایجاد و احداث و بهره برداری تأسیسات تولید و انتقال و توزیع نیروی برق مستلزم موافقت وزارت نیرو است.

در کشور ایران استخراج کنندگان عمده رمزارز از ظرفیت مناطق صنعتی که قبلاً صنایع با مصرف بالای برق و تعرفه برق صنعتی در آنها قرار داشته اند،استفاده میکنند که لزوماً مناطق سرد کشور نیستند. پراکندگی جغرافیایی تولیدکنندگان رمزارز میتواند سرمایه گذاری جمعی آنها برای ایجاد نیروگاه برای تأمین مصارف خودشان را از صرفه اقتصادی خارج کند. لذا جایابی مناطق مستعد استخراج رمزارز باید با توجه به ملاحظات کشور ازسوی وزارت صنعت و معدن و با همکاری وزارت نیرو انجام شود تا گسترش بازار استخراج رمزارز به تقویت بازار برق کشور نیز منجر شود .

۳-۲. کنترل قاچاق 

قاچاق در استخراج رمزارز دو حالت دارد: قاچاق تجهیزات استخراج و قاچاق رمزارزهای حاصل از استخراج به خارج از کشور بدون پرداخت مالیات و بدون رعایت مقررات مصوب بانک مرکزی برای مقابله با خروج بی ضابطه سرمایه از کشور .

۱-۳-۲. کنترل قاچاق تجهیزات استخراج رمزارز

شکل ظاهری تجهیزات استخراج رمزارز با دیگر تجهیزات الکترونیکی رایانشی تفاوت خاصی ندارد.به علاوه بسیاری از قطعاتی که در تولید دستگاههای استخراج رمزارز استفاده میشوند همان تجهیزاتی هستند که در سایر رایانه ها و ابزارهای رایانشی استفاده میشوند. علاوهبراین قطعات کلیدی دستگاههای استخراج ازنظر اندازه و سبکی ،بهراحتی قابل قاچاق شدن هستند. در شکل ۱ دو نمونه دستگاه استخراج رمزارز نشان داده شده است.

همانطور که در شکل ۱ مشاهده میشود بعضی از دستگاههای استخراج بیت کوین مانند یک حافظه فلش هستند یا دستگاه استخراج اتریوم در شکل بالا از چندین کارت گرافیک و سایر تجهیزات معمولی یک رایانه تشکیل شده است. بعضی تجهیزات استخراج رمزارز نیز به شکل بخاری برقی طراحی شدهاند .بنابراین تشخیص این تجهیزات در مبادی گمرکی نمیتواند بهسادگی انجام شود. مضاف بر اینکه در مورد تجهیزاتی که ممکن است کاربری دوگانه داشته باشند، واردکننده به لحاظ قانونی ملزم به اعلام کاربری دوم تجهیزات نیست. آنچه اکنون بهعنوان ممنوعیت واردات تجهیزات استخراج یاد میشد درواقع ممنوعیت واردات تجهیزات با کد تخصیص یافته به سایر ماشینهای اداری مربوط به پرداخت و امور مالی بود. ازاینرو سختگیری در واردات تجهیزات قابل شناسایی استخراج رمزارز نمیتواند ساماندهی این حوزه را تضمین کند. همانطور که درخصوص مدیریت برق مصرفی ذکر شد برای ساماندهی لازم است ترکیب سازوکار خوداظهاری و شناسایی متخلفان از طریق الگوی مصرف برق و اینترنت اشخاص دنبال شود. اما ظرفیتهای قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز مصوب سال ۱۳۹۲ میتواند برای ایجاد سامانه خوداظهاری و جریمه کسانی که واردات یا نصب این تجهیزات را از قبل اعلام نکردهاند، استفاده شود .طبق ماده ۲ این قانون، کالاها به سه دسته کالاهای مجاز، مشروط و ممنوع تقسیم میشوند. دولتمیتواند دستگاههای استخراج رمز را در زمره کالاهای مشروط طبقهبندی کند صدور یا ورود و استفادهاز آن علاوهبر انجام تشریفات گمرکی حسب قانون نیازمند به کسب مجوز قبلی از یک یا چند مرجع ذیربط قانونی است. بنابراین باید هرچه زودتر کد مخصوص تجهیزات استخراج ایجاد شود و در سامانههای خوداظهاری تجهیزاتی که برای استخراج طراحی شدهاند و تجهیزات با کاربری دوگانه که برای استفاده در ایجاد استخراجکننده وارد میشوند و استخراج کنندههایی که در کشور با استفاده از تجهیزات از قبل موجود ایجاد میشوند شناسایی و مکان فیزیکی دقیق آنها مشخص شود .

۲-۳-۲. کنترل قاچاق رمزارز

در اجرای بند «۱» مصوبه شماره ۹۷۴۰۵ مورخ ۱۳۹۷/۷/۲۳ شورای عالی هماهنگی اقتصادی و حسب تصمیمات کمیته بند «۲» مصوبه یادشده، دستورالعمل نحوه بازگشت ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور ازسوی بانک مرکزی ابلاغ شد.

در این دستورالعمل تأکید شد که همه صادرکنندگان کالا و خدمات به ارائه تعهد برگشت ارز حاصل از صادرات خود به چرخه اقتصادی کشور مکلفند. بانک مرکزی مکلف است صرفاً برای واردات کالا و خدمات آندسته از صادرکنندگان تخصیص و تأمین ارز کند که نحوه بازگشت ارز آنها به چرخه اقتصادی کشور مشخص باشد .

بانک مرکزی جمهوری طبق بسته سیاستی نحوه برگشت ارز حاصل از صادرات در سال ۱۳۹۸، صادرکنندگان را موظف کرده است که ظرف مدت حداکثر چهار ماه حداقل ۵۰ درصد از ارز حاصل از صادرات خود را به کشور بازگردانند و حداکثر ۲۰ درصد این داراییها را نیز به صورت اسکناس میتوانند وارد کشور کنند و مابقی صادرات خود را باید واردات به داخل کشور انجام دهند. در مورد رمزارزها باید بازگشت سرمایه به صورتی باشد که نیازهای وارداتی کشور از این طریق رفع شود و از رمزارزها برای مقاصد سوداگرانه استفاده نشود.

بازگشت ارز حاصل از صادرات با خود رمزارزها یا فروش رمزارز در خارج کشور و بازگرداندن ارز حاصل از آن به داخل کشور ممکن است. حتی اجاره توان رایانشی بهازای ارزهای دولتی نیز میتواند در دستور کار باشد اما به این ترتیب از قابلیت رمزارزها برای تسهیل مبادلات بینالمللی برای کسبوکارهای خرد و جایگزینی نیاز مسافران به اسکناس نمیتوان استفاده کرد.

بانک مرکزی در پیشنویس الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها بهمن ماه ۱۳۹۷ استخراج رمزارز را «صنعت» معرفی کرده و مقررات گذاری در این حوزه را خارج از حیطه وظایف خود دانسته است. درصورتیکه نظارت بر بازگشت ارز صادراتی ازجمله ارز حاصل از استخراج رمزارز طبق مصوبه شماره ۹۷۴۰۵ شورای عالی اقتصاد و بسته سیاستی نحوه بازگشت ارز حاصل از صادرات سال ۱۳۹۸ برعهده بانک مرکزی و ابزارهای اجرایی آن یعنی سامانه نیما و مراکز مبادله رمزارز مجاز قرار دارد. برای تحقق هدف مبارزه با پولشویی و فرار سرمایه حاصل از استخراج رمزارز بانک مرکزی باید بسط سامانه نیما و ایجاد مراکز مبادله مجاز برای دربرگرفتن رمزارزهای معتبر در کنار دیگر ارزهای جهانشمول در مبادلات بین المللی را اجرایی کند و باید همکاری دقیقی با سازمان امور مالیاتی برای اخذ مالیات از استخراج شکل گیرد که در بخش بعدی به آن پرداخته شده است .

۴-۲. اخذ مالیات از استخراج رمزارز

یکی از کشورهای مشابه ایران ازنظر غنای منابع انرژی کشور روسیه است. در بعضی تحقیقات پیش بینی شده است که اخذ مالیات از استخراج رمزارز در این کشور میتواند درآمد مالیاتی نزدیک به ۸۸۶ میلیون یورو برای این کشور به همراه بیاورد. حجم معاملات روزانه رمزارز در ۲۴ ساعت گذشته۲ در سطح جهان نزدیک به ۵۶ میلیارد یورو بوده است.۳ یک منبع درآمد استخراج رمزارز از اخذ کارمزد از این فعالیتهاست زیرا گرچه کارمزد تراکنشهای رمزارزها نسبت به بانکها پایین است، اما صفر نیست. درآمدی که از اخذ مالیات فعالیت استخراج کنندگان رمزارزها قابل کسب است میان همه بخشها توزیع میشود. به طور نمونه اگر ۱۰۰ دستگاه استخراج مشخص۴ یکروز کار کنند درآمد ناخالص آن ۵۰۹ یورو خواهد بود، اگر تعرفه برق آن ۰۶/۰ یورو باشد. هزینه برق آن ۱۹۴ یورو میشود و سود خالص آن ۳۱۵ یورو خواهد بود که مالیات ۲۵ درصدی درآمد خالص ۷۸ یورو نصیب کشور میکند. اگر تعرفه برق ۰۳/۰ یورو باشد هزینه برق به ۹۷ یورو کاهش پیدا میکند اما سود خالص به ۴۱۰ یورو میرسد که درآمد مالیاتی ۵/۱۰۲ یورو نصیب خزانه دولت میشود .

ازآنجاکه گاز به صورت رایگان به نیروگاهها عرضه میشود بازگشت سرمایه از طریق درآمد مالیاتی به همه بخشهای کشور تسهیل میشود. به این ترتیب بررسی میزان و شیوه اخذ مالیات از استخراج رمزارزها در ایران اهمیت بیشتری از تعرفه برق آنها دارد. مضاف بر اینکه ایجاد موانع غیرضروری ازجمله تعرفه غیرعادلانه برق ممکن است کشور را از درآمدهای مالیاتی محروم کند. اگرچه ماده ۱۴۱ قانون مالیاتهای مستقیم مصوب ۱۳۹۴ و ماده ۱۳ قانون مالیات بر ارزش افزوده اخذ مالیات از درآمد صادراتی غیرنفتی از مبادی رسمی را صفر منظور کرده است، اما از آنجا که وضع نرخ ثابت برای تعرفه برق استخراج منطقی نیست بنابراین پیشنهاد میشود استخراج رمرزارزها از مالیات بردرآمد معاف نباشند .

استخراج رمزارز و درآمد حاصل از آن با استفاده از برق و منابع کشور انجام میشود. در ایران مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی ۲۵ درصد درآمد خالص آنهاست. زمانی که مدل تجهیزات استخراج رمزارز مشخص باشد و برق مصرفی و زمان استفاده از برق نیز مشخص باشد با احتساب شاخصهای فنی مثل نرخ سختی استخراج میتوان با تخمین خوبی میزان رمزارز استخراج شده را محاسبه کرد. سازمان امور مالیاتی میتواند با کنار هم قرار دادن تعداد رمزارز حاصل از استخراج هر استخراج کننده و نرخی که رمزارز حاصله در سامانه نیما یا مراکز مبادله رمزارز مورد تأیید بانک مرکزی مبادله شده است، مالیات این فعالیتها را به صورت خودکار و علی الرأس توسط صرافیها یا بانکهای دخیل در سامانه نیما محاسبه و دریافت کند و استخراج کنندگان با استعلام آنی هزینه برق مصرفی و سایر هزینه ها مابه التفاوت مالیات را از سازمان امور مالیاتی دریافت کنند.

بدین منظور باید بانک مرکزی امکان پوشش رمزارزهای معتبر جهان شمول در مبادلات بین المللی را توسط سامانه های نیما و مراکز مبادله رمزارز مجاز فراهم کند و اطلاعات لازم برای محاسبه مالیات را به سازمان امور مالیاتی ارائه کند .تنها مراکز مبادله رمزارزی که بتوانند از خرید و فروش سوداگرانه رمزارز ممانعت کنند و همه حقوق دولتی را ایفا کنند باید بتوانند از بانک مرکزی مجوز فعالیت کسب کنند.

۵-۲. استفاده از ظرفیت رمزارزها برای رفع محدودیتهای تحریمها

درحالیکه کنگره آمریکا از دولت این کشور درخواست کرده که استفاده ایران از رمزارزها و فناوری دفاتر کل توزیع شده را برای دور زدن تحریمها بررسی کند (۲۰۱۷Congress, )، اما واقعیت این است که بدون اجماع جهانی، یک کشور به تنهایی نمیتواند استفاده دیگر کشورها از مزایای رمزارزها و فناوری دفاتر کل توزیع شده را محدود کند (۲۰۱۹Salami, ). به علاوه هنگامی که ایالات متحده آمریکا وضع قوانین سختگیرانه در بعضی حوزههای رمزارز را آغاز کرد فعالان شرکتهای مختلفی همچون اتریوم، شیپشیفت و بیتمکس این کشور را ترک کردند (۲۰۱۷Hughes, ). معماری اینترنت و طراحی بیشتر فناوریهای دفاتر کل توزیع شده به گونه ای نیست که به دولت آمریکا اجازه دهد به صورت یکجانبه کسب وکارها و مراودات تجاری کشورها را از طریق این رمزارزها محدود کند. البته تراکنشهای رمزارزها در مبالغ زیاد بدون دخالت مراودات بین بانکی ممکن نیست و از این نظر بدون توافقات چندجانبه همکاری نمیتوان از فناوری دفاتر کل توزیع شده به خوبی استفاده کرد.

اگر بانک مرکزی به تبدیل رمزارزبه ارزهای رایج کشورها تأکید داشته باشد به دلیل اینکه تبدیل مرزارزها در مراکز مبادله نیازمند افشای هویت طرفین مبادله است، استفاده از این فناوری برای رفع محدودیتهای تحریمی با مشکل مواجه میشود. درصورتیکه نوسانات ارزش رمزارزها تا حد مشخصی ازسوی بیمه پوشش داده شود، انتظار میرود که رمزارزها بتوانند بخشی از نیاز دانشجویان، بیماران، مسافران و کسب وکارهای خرد به اسکناس دلار و یورو را پوشش دهند.

ملاحظات سیاستی استخراج رمزارزها با استفاده از منابع بخش دولتی

استفاده غیرمجاز از توان رایانشی بخش دولتی برای استخراج رمزارزها ازسوی کسانی که به تجهیزات دسترسی دارند امکانپذیر است و در مواردی در کشورهای دیگر (۲۰۱۸Varathan, ) از ابررایانه های دولتی بدون مجوز برای استخراج رمزارز استفاده شده است و دولتها مانع از این فعالیت شده اند .ازسویی، توان استفاده نشده و مازاد در دستگاههای دولتی مختلف از دانشگاهها گرفته تا دستگاههای اجرایی وجود دارد و یکی از دلایل سوءاستفاده از منابع رایانشی دولتی، بلااستفاده بودن این منابع است. بنابراین سیاستهای لازم برای مقابله با سوءاستفاده از منابع رایانشی موردنیاز است .

۱-۳. همگراسازی منافع میان دستگاهی با استفاده از استخراج رمزارزها

در کشور پروژه های به اشتراک گذاری منابع رایانشی دانشگاهها با عنوان شبکه تورین ملی در دست اجراست که در آن دانشگاهها توان رایانشی خود را به اشتراک گذاشته و با دریافت هزینه به متقاضیان عرضه میکنند اما ازآنجاکه مطابق برخی بررسی ها، همگراسازی منافع در این پروژه به درستی صورت نگرفته است، مورد استقبال دانشگاهها و بخش خصوصی کشور قرار نگرفته است. رمزارزها همگراسازی منافع را در اینگونه تلاشها تسهیل و کم هزینه کرده اند و درنتیجه سازوکارهایی که اقتصاد و نهادهای آن قادر به شکل دادن آنها نبوده است، در قالب کدهای نگاشته شده اجرایی میشوند.

تجربه بیت کوین نشان میدهد اعتماد بازیگران به کدهای متن باز نرم افزارهای رایانه ای بیش از دستورها و احکام نهادهای سیاسی و انسانی جلب میشوند. یک مدل استخراج رمزارز، اشتراک منابع رایانشی مختلف به ازای رمزارز است. اگر از رمزارز داخلی استفاده شود دستگاهها به سادگی و بدون نگرانی از سوءاستفاده میتوانند منابع خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و به بخش خصوصی عرضه کنند. فناوری دفتر کل توزیع شده که زیربنای اصلی بیشتر رمزارزهاست اعتماد افراد متکثر را از طریق ایجاد امکان نظارت متقابل جلب میکند .درصورتیکه دستگاهها با سوء تفسیر قانون اساسی زیرساختهای فناوری اطلاعات خود را به صورت مستقل توسعه دهند و نظارت بر آنها را ناقض اصول قانون اساسی قلمداد کنند، فضا برای سوءاستفاده بخش فناوری اطلاعات هر دستگاه از زیرساختهای رایانشی آن دستگاه فراهم میشود. فناوری پایه ای رمزارزها با تسهیل حکمرانی بر منابع رایانشی کل کشور سوءاستفاده از منابع رایانشی توسط متصدیان بخش فناوری اطلاعات هر دستگاه را بدون خیانت حداقل دوسوم کل نیروهای دستگاهها غیرممکن میسازد. البته تحقق این آینده مطلوب نیازمند دانش بالا در زمینه فناوری دفاتر کل توزیع شده و رمزارزهاست

۲-۳. تقویت سازوکارهای نظارتی و اجرایی برای به اشتراک گذاری منابع

دستگاهها به دلایل متعدد مثلاً برای پاسخگویی به نقطه اوج تقاضاها همواره تلاش دارند بیش از نیاز جاری خود منابع مختلف ازجمله منابع رایانشی در اختیار داشته باشند. به صورت طبیعی تا منافع دستگاهها تأمین نشود تمایلی برای اعلام منابع مازاد خود نخواهند داشت .به علاوه بسیاری از دستگاهها معمولاً ردیف درآمدی ندارند گرچه منابعی بلااستفاده در بعضی ساعات شبانه روز در اختیار دارند، اما به دلیل پیچیدگیهای نظارتی و اجرایی مجاز به کسب درآمد نیستند و اگر از اینگونه صرفه جوییها درآمدی کسب کنند، باید به خزانه واریز شود.

زمانی که سازوکاری برای فروش منابع رایانشی و غیررایانشی دستگاهها با استفاده از سازوکار استخراج رمزارز فراهم شود، دستگاهها با هدف کسب درآمد ،منابع رایانشی و غیررایانشی بلااستفاده خود را عرضه خواهند کرد و درآمدی هرچند جزئی از این کار قابل کسب خواهد بود .ازطرفی طراحی شفاف سازوکارها میتواند فساد در این قبیل امور را به صفر نزدیک کند. به بیان دیگر رمزارزها اموال را معامله پذیرتر میکنند و شفافیت مبادلات اموال یا تهاتر آنها را ارتقا میدهند (۲۰۱۹Zeall, ۲۰۱۸; Tyler Welmans, ۲۰۱۹; Dumont, ) که دولتها نیز بخشی از این اموال قابل تهاتر را در اختیار دارند. در این زمینه سازمان امور اداری و استخدامی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بهعنوان دستگاههای متولی دولت الکترونیک میتوانند سازوکارهای اجرایی و نظارتی موردنیاز را بررسی کنند .

جمع بندی و پیشنهادها

استخراج پذیری رمزارزها بنابه نوع رمزارز و توان رایانشی مورد استفاده، نیازمند هزینه های جاری متفاوتی خواهد بود. مصرف برق در همه رمزارزها قابل توجه نیست و در مورد برخی دیگر از رمزارزها، یک منبع رایانشی بلااستفاده با کمک فناوری رمزارزها قابل استفاده و معامله میشود. استخراج رمزارزها در ساعات افت تقاضای مصرف برق میتواند ضریب بار برق را تصحیح و سرمایه گذاری بخش خصوصی در تولید برق با استفاده از منابع فسیلی ارزان را توجیه پذیر کند. برای استفاده از مزایای استخراج رمزارزها در بخش دولتی نیاز به باز سازماندهی بخش فناوری اطلاعات دستگاهها برای استفاده از فناوری دفاتر کل توزیع شده است تا بتوان از فرصتهای استخراج پذیری رمزارزها استفاده کرده و مانع از سوءاستفاده ازمنابع رایانشی شد .به نظر میرسد زیرساخت قانونی موجود، وظایف و اختیارات دستگاههای مختلف رادرخصوص رمزارزها تعیین کرده است. اما نقش نظارتی مجلس در این زمینه بسیار حائز اهمیت است و پیشنهاد میشود با توجه به نکات ذیل پیگیری شود:

هریک از رمزارزها بسته به حوزهای که بر آن اثرگذار است نهاد متولی قانونی خاص خود را خواهد داشت. مقررات گذاری در مورد رمزارزهایی که استخراج آنها بر پهنای باند اینترنت اثرگذاراست به وزارت ارتباطات مربوط است و اگر استخراج رمزارزی بر مصرف انرژی برق کشور اثرگذار باشد، وزارت نیرو باید در زمینه توزیع و حفظ پایداری شبکه برق کشور پاسخگو باشد.

در اجرای اختیارات و تکالیف ناشی از قانون تأسیس وزارت نیرو مصوب ۱۳۵۳، وزارت نیرو میتواند تعرفه برق استخراج رمزارزهای انرژی بر و با تشخیص وزارت صنعت، معدن و تجارت مکانهایی که استخراج رمزارز در آنها مجاز است مانند شهرکهای اختصاصی را تعیین کند و بدون ایجاد مجوز جدید و فرایندهای اداری مازاد با تکیه بر فرایند خوداظهاری در سامانه گمرک نسبت به ساماندهی این حوزه اقدام کند تا کنتورهای برق خاص این کسبوکارها به آنها اختصاص یابد.

بانک مرکزی باید تکالیف شورای عالی اقتصاد در زمینه بازگشت ارز حاصل از صادرات با استفاده از سامانه های سنا و نیما را در استخراج رمزارزها اجرایی کند یا به مراکز مبادله رمزارز مجوز لازم دهد ،اطلاعات لازم را در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار دهد و مانع از خرید و فروش ارز حاصل از استخراج برای مقاصد سوداگرانه شود.

اخذ مالیات در حوزه رمزارزها کلید شفافیت این حوزه نیز به شمار میرود. سازمان امور مالیاتی باید با استفاده از اختیارات خود درخصوص اخذ مالیات با استفاده از اطلاعات سامانه خوداظهاری و اطلاعات سامانه های سنا و نیما و اطلاعات عام رمزارزها مانند سختی استخراج، مالیات بر استخراج رمزارزها را به صورت خودکار و علی الرأس دریافت کرده و با دریافت مدارک هزینه از استخراج کنندگان و استعلام آنی از شرکت برق و گمرک، مالیات اضافی را به آنها عودت دهد. اگرچه ماده ۱۴۱ قانون مالیاتهای مستقیم مصوب ۱۳۹۴ و ماده ۱۳ قانون مالیات بر ارزش افزوده اخذ مالیات از درآمد صادراتی غیرنفتی از مبادی رسمی را صفر منظور کرده است، اما از آنجا که وضع نرخ ثابت برای تعرفه برق استخراج منطقی نیست بنابراین پیشنهاد میشود استخراج رمرزارزها از مالیات بردرآمد معاف نباشند.

با توجه به اینکه در زمستان تعرفه برق در ایران قابل کاهش یافتن است و دولت چین نیز قصد مدیریت بیشتر بر حوزه استخراج رمزارز را دارد ،باید سیاستگذاران کشور زمینه لازم برای همکاری میان بخشهای خصوصی دو کشور را فراهم کنند.
شناسایی دقیق استخراج کنندگان از طریق بررسی الگوی مصرف برق و تحلیل ترافیک اینترنتی آنها در کنار ساماندهی با ایجاد سازوکار خوداظهاری استخراج کنندگان در کنار اعمال جرائم بازدارنده برای کسانی که خوداظهاری نکنند و اعلام مناطق جغرافیایی که استخراج رمزارزهای انرژی بر در آنهامجاز یا ممنوع است، باید با همکاری مشترک وزارت نیرو، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت صنعت و معدن و بانک مرکزی انجام شود.