براساس آخرین گزارش بانک مرکزی، کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است. این در حالی است که باوجود ظرفیت‌های تولیدی محصولات کشاورزی ایرانی، تنها توانستیم به سهم ۵.۵درصدی از صادرات در این بخش دست یابیم، آماری که باوجود ظرفیت ۳۰درصدی اشتغال در حوزه خود نتوانسته در بازارهای صادراتی و خارجی به موفقیت قابل‌قبولی برسد. به‌گفته کارشناسان، هزینه‌های تحمیلی ترانزیت کالا، کاهش تولید ناشی از افزایش هزینه‌های اولیه، نوسانات ارزی که منجر به از دست رفتن بازارهای صادراتی می‌شود و تهاتر ارزی به‌دلیل تحریم‌های بانکی از مهم‌ترین چالش‌ها درباره صادرات محصولات کشاورزی هستند. به‌دنبال گسترش چالش‌های صادراتی حوزه کشاورزی، صمت در گفت‌وگو با آرمان خالقی، عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت به بررسی مشکلات حوزه صادراتی به‌ویژه در حوزه کشاورزی پرداخته است.
غفلت از ظرفیت‌های صادراتی حوزه کشاورزی
گمرک آمار صادرات محصولات کشاورزی ایران را در چهارماهه نخست امسال منتشر کرد. براساس آمار گمرک در چهارماهه نخست امسال، ۲ میلیون و ۲۲۶ هزار تن محصولات کشاورزی به ارزش یک میلیارد و ۱۸۰میلیون دلار به خارج از کشور صادر شده است. بر این اساس در مدت یادشده از لحاظ وزن ۲۲درصد و از حیث ارزش ۳۲درصد افزایش نشان می‌دهد. باتوجه به اهمیت بخش کشاورزی در ایران به‌دلیل اقلیم چهارفصل و خاک حاصلخیز، متاسفانه توجه و تمرکز به ظرفیت‌های صادراتی این حوزه بسیار کم بوده و کشورهایی با ظرفیت‌های بسیار کمتر از ایران توانسته‌اند با توجه و تمرکز بر نقاط ضعف و قوت کشور خود در کشت محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی شناخته شوند و گوی سبقت را از ایران بربایند. باتوجه به توان بالای ارزآوری بخش کشاورزی در صورت تقویت صادراتی ارزی نیاز است تا به این مهم توجه ویژه شود. براساس آخرین گزارش بانک مرکزی، کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است، این در صورتی است که به‌دلیل مشکلات موجود در این حوزه به‌ویژه در بخش صادراتی اغلب فعالان این بخش با چالش‌هایی بزرگ دست و پنجه نرم می‌کنند که گاه به قیمت حذف آنها از چرخه صادراتی تمام می‌شود.
در حال حاضر وضعیت صادرات محصولات غذایی ما به چه صورت است؟
خوشبختانه یکی از ظرفیت‌های خوب کشور ما صادرات صنایع‌غذایی در محصولاتی مانند ماکارانی، شیرینی و شکلات، رب و… است. در حوزه صادرات محصولات غذایی تعدادی از شرکت‌های ایرانی در بازارهای صادراتی خارج از کشور اعم از بازارهای عراق، افغانستان، حاشیه خلیج‌فارس، افریقا و…حضور یافته‌اند که انصافا نرخ و کیفیت رقابتی نیز دارند.
چالش فعلی صادرات محصولات کشاورزی چیست؟
باتوجه به اینکه صادرات محصولات کشاورزی بیشتر به‌صورت فصلی است، برخی فصل‌ها به‌دلیل اینکه در کشور دچار کمبود می‌شویم، از صادرات آن جلوگیری می‌شود و این موضوع صادرکنندگان را با مشکلاتی مواجه می‌کند.
نقطه آسیب ما در صادرات محصولات کشاورزی چیست؟
چالش اصلی ما در محصولات کشاورزی، بسته‌بندی و سورتینگ در محصولات تازه‌خوری است. هنوز در مرحله سورتینگ، بسته‌بندی و تولید استاندارد طبق سفارش کشورهای مقصد جای کار بسیاری داریم. متاسفانه ما همچنان محصولات خود را به‌صورت نیمه‌فله صادر می‌کنیم و کشورهای مقصد صادراتی این محصولات را وارد و خود بسته‌بندی و روانه بازار می‌کنند. البته برخی تجار ایرانی در مقطعی به مسئله بسته‌بندی توجه می‌کنند که این نیز چون به‌صورت مقطعی است، بازار را خراب می‌کند. برای مثال درباره صادرات محصول خرما باتوجه به اینکه این محصول در بازارهای بین‌المللی و کشورهای عربی با کیفیت بالا و خاص خود توزیع می‌شود و اغلب طالب محصول با کیفیت بالا هستند، به‌دلیل اینکه در مرحله برداشت، بسته‌بندی و حتی انتقال کیفیت خوبی نداریم، اغلب با اقبال مواجه نیستیم. باتوجه به تنوع بسیار بالای تولید انواع خرما در کشور، تمرکز بر صادرات مستلزم توجه به تنوع و کیفیت بالا در بسته‌بندی است.
بسیاری کم‌توجهی به بسته‌بندی محصولات را یکی از نقاط ضعف صادرات محصولات کشاورزی می‌دانند. به‌نظر شما این ضعف از کجا نشأت می‌گیرد؟
درباره موضوع بسته‌بندی، برای مثال اگر بخواهیم به‌عنوان نمونه محصولی را نام ببریم، می‌توانیم به زعفران اشاره کنیم، باتوجه به کاربری این محصول، به نسبت حجم تولیدی که در کشور وجود دارد، نتوانستیم به‌خوبی عمل کنیم. باید سرمایه‌گذاران کاربلد صادراتی داشته باشیم تا بتوانند این محصول را در بازارهای جهانی عرضه کنند.
البته چند مورد از برندهای خوب کشور بازارهای بین‌المللی خود را یافته و به مسئله بسته‌بندی توجه دارند، اما این مقدار کافی نیست.
براساس آمار؛ عراق، امارات، روسیه، پاکستان و افغانستان ۵ مقصد نخست صادراتی هستند که ۶۸درصد از محصولات کشاورزی ایران را می‌خرند. این در حالی است که بسیاری معتقدند با تمرکز بر بازاریابی می‌توان بازارهای صادراتی ایران را در حوزه محصولات کشاورزی گسترش داد. به‌نظر شما در این حوزه چگونه عمل شده است؟
درباره بازاریابی در بازارهای صادراتی نتوانستیم قوی عمل کنیم، متاسفانه باوجود تمام اقدامات در حوزه صادرات محصولات کشاورزی، نتوانستیم صادرکنندگان حرفه‌ای محصولات کشاورزی تربیت کرده یا کمک کنیم تا بتوانند بازار را شناسایی کرده و ارتباط برقرار کنند، ما کارشناسانی نداریم که علاوه بر داشتن مهارت در زبان موردنظر، اصول مذاکره در بازارهای خارجی را بدانند و جسارت حضور در بازار خارجی را داشته باشند. باتوجه به بازاری که در این زمینه وجود دارد و اینکه فعالان این بخش عملا موفق هستند، نیاز است تا به مرحله فروش تمرکز کنیم و بر همین اساس باید تا متخصصان به این حوزه ورود کنند.
پیشنهاد شما برای کسب موفقیت در بازارسازی و معرفی محصولات ایرانی به بازارهای جهانی چیست؟
باید یک تا دو برند اصلی را در بازارهای جهانی بشناسانیم و محصولات خود را براساس کیفیت درجه‌بندی کنیم تا کیفیت مطلوبی داشته باشند، در سطح جهانی شهرت یابند و باقی تولیداتی که در کشور انجام می‌گیرد، تحت برندهای شناسایی‌شده باشد و با همان کیفیت اعلام‌شده در تمام مراحل کشت، داشت، برداشت و حتی بسته‌بندی تولید شوند. به‌دلیل اینکه در محصولات ایرانی اغلب تولیدکننده و صادرکننده یکی است و این شرکت‌ها هرکدام در تولید خود اغلب با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند یا تجهیزات موردنیاز تولیدات عظیمی ندارند، تمایلی هم به تولید مشارکتی ندارند. برای موفقیت در کسب بازارهای جهانی نیاز به اقدام تیمی در کشور داریم. باید شرکت‌های توانمند، حرفه‌ای و قوی داشته باشیم تا بتوانند محصولات خود را صادرات‌محور تولید کنند و بر کیفیت، نام و نشان، رنگ و بسته‌بندی تمرکز داشته باشند.
به‌علاوه اینکه «تک‌محصول محوری» یکی از نقاط ضعف در حوزه صادرات محصولات کشاورزی ایرانی است. به‌دلیل اینکه عموما به‌صورت تک‌محصولی عمل می‌کنیم، در زمینه صادرات نیز با ضعف مواجهیم. به‌منظور فروش محصولات تک‌محصولی در اروپا ضمن جلب اعتماد فروشگاه موردنظر باید تضمین کنیم که می‌توانیم باوجود تحریم‌ها و مشکلات مبادله مالی به‌طورمستمر کالا را برای آنها صادر کنیم که باتوجه به چالش‌هایی که در کشورمان در رابطه با صادرات محصولات کشاورزی داریم، اغلب توان این تضمین و جلب اعتماد را نداریم.
دلایل عدم‌بی‌اعتمادی کشورهای خارجی در خرید محصولات صادراتی ایران چیست؟
متاسفانه گاه برخی قوانین مقررات صادرات محصولات کشاورزی در کشور به‌صورت ناگهانی تغییر کرده و موجب می‌شود که صادرکننده نتواند تعهدات خود را عملی کند. درباره گوجه‌فرنگی بارها پیش آمده که بارهای صادراتی که به گمرک رسیده است، ناگهان جلوی صادرات آن گرفته می‌شود. به‌دلیل اینکه این محصولات فاسدپذیر هستند، اغلب در همان گمرک خراب و دور ریخته می‌شوند. این مسئله در اعتبار تجار ایرانی در طرف تعهد خارجی تاثیر منفی گذاشته و آنها طرف ایرانی را به کسانی می‌شناسند که خیلی به تعهدات خود پایبند نیستند، بنابراین موجب سلب اعتماد طرف خارجی نسبت به تجار ایرانی می‌شود. در بحث کشاورزی به‌دلیل فسادپذیری محصولات این آسیب‌ها جدی‌تر شده و صدمات مالی جبران‌ناپذیری به‌وجود می‌آورند. در بحث صنایع لبنی نیز همین موضوع مطرح است.
راهکار پیشنهادی شما چیست؟
درباره صادرات محصولات کشاورزی و غذایی نیاز است تا یک خط ویژه ایجاد شود تا به این طریق معطلی کالای صادراتی به‌حداقل رسیده و به‌سرعت از مرزهای کشور عبور کند. وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی این حوزه باید از این موضوع صیانت کند. باید به‌طورمشخص «حد صادراتی» تعریف شود. به‌معنای‌دیگر وزارت جهاد کشاورزی باید تعیین کند که براساس نیاز کشور چه میزان محصول تولید و چه میزان از این محصولات امکان صادرات دارند، نه اینکه به‌دلیل کمبود محصول موردنظر در کشور مرزها را در دقیقه ۹۰ ببندند و از صادرات محصول در گمرک جلوگیری کنند. وی بااشاره به وفور وجود این ناهماهنگی‌ها در حوزه صادرات گفت: اکنون با دپوی عظیمی از برنج در گمرک مواجهیم که امکان ترخیص آن نیز وجود ندارد. در حالی که می‌شد، این موضوع را با برنامه‌ریزی موردپیش‌بینی قرار داد.
عواقب این ناهماهنگی چه خواهد شد؟
ادامه این روند موجب خسارت عظیم به صادرکنندگان و تجار و موجب حذف آنها از چرخه صادراتی می‌شود، چراکه دیگر توان ادامه دادن نخواهند داشت. بنابراین نیاز است تا سیاست‌های این حوزه مشخص بوده و شرایط و ضوابط صادرات محصولات به‌ویژه محصولات تازه مشخص شود. به‌دلیل اینکه محصولات کشاورزی ایران مانند گوجه‌فرنگی، سبزی و… به‌صورت فله به کشورهای دیگر به‌ویژه حوزه خلیج‌فارس صادر می‌شود. رسوب در گمرک ضایعات این محصولات را افزایش داده و در نتیجه سود صادرکننده کاهش می‌یابد. وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی امر هنوز استراتژی مشخص و مدونی درباره تولید و صادرات ندارد که تولیدکننده یا تجار بتوانند از آن تبعیت کنند. در صورتی که می‌تواند با آمایش سرزمین مشخص کند که هرساله چه نوع محصولی، چه میزان، مانند سیب‌زمینی، پیاز و… کاشت شده و مازاد آن صادر شود. بنابراین میزان تولید و صادرات مشخص شده و کشاورز براساس آن می‌تواند به کشت بپردازد و زیان نبیند.
در کل یکی از چالش‌های اساسی در بخش کشاورزی این است که اساسا تولید محصولات کشاورزی در کشور ما صادرات‌محور و براساس تکمیل زنجیره تولید نیست.
برای رفع این کاستی چه باید کرد؟
صادرات کالاهایی مانند محصولات کشاورزی چندان آسان نیست، محصولات کشاورزی مانند همه کالاها برای صادرات نیازمند استانداردهای صادرات محصولات کشاورزی هستند. با این تفاوت که کالاهای معمول را کشور تولیدکننده هم می‌تواند استاندارد کند، اما برای صادرات محصولات کشاورزی فقط استانداردهای کشور مبدأ کافی نیست، در واقع پیش از استانداردهای مبدأ، کالاهای تولیدشده باید استانداردهای کشور مقصد یا مصرف‌کننده را داشته باشند. با این همه ارسال کالا یا به‌عبارت بهتر صادرات محصولات کشاورزی، قوانین خودش را دارد، این قدر دقیق و مشخص که حتی اگر کوچک‌ترین بخش آن به فراموشی سپرده یا نادیده گرفته شود، ممکن است هزینه‌های هنگفت و شاید جبران‌ناپذیری را به صادرکننده و حتی تولیدکننده وارد کند. به‌عنوان‌مثال می‌توان به مشکل ایجادشده برای محموله هندوانه صادراتی به عمان در سال گذشته اشاره کرد. یکی دیگر از موانع صادرات محصولات کشاورزی این است که صادرکننده باتوجه به بازاریابی‌های انجام‌شده، از تولیدکننده کالا را خریداری می‌کند، اما هنگام فروش کالا تازه مشکلات جدید خود را نشان می‌دهد، البته این اتفاق زمانی بیشتر خود را نشان می‌دهد که کالا به سفارش خریدار تولید شده است، اما استانداردهای لازم برای صادرات و فروش کالا در بازارهای مقصد را ندارد. کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای اروپایی قوانین و استانداردهای مخصوص به خود را دارند که بیشتر تولیدکنندگان ما از آن اطلاعی ندارند یا اگر هم داشته باشند، به امید اینکه بازار داخل آن را جذب و خریداری می‌کند، به آن توجهی ندارند. استانداردهای صادرات به اروپا بسیار سختگیرانه، اما مشخص است. اگر پای صحبت بعضی صادرکنندگان کمترحرفه‌ای بنشینیم، بی‌اطلاعی از قوانین یا سهل‌الوصول نبودن قوانین را یکی از موانع صادرات محصولات کشاورزی می‌دانند، در حالی که این موانع به‌راحتی قابل‌حل و پیگیری است.
این قوانین با برقراری ارتباط با دستگاه‌های مسئول از قبیل اتاق‌های بازرگانی یا با وزارت صنعت و معدن یا توسط دیگر صادرکننده‌ها و در نهایت کشورهای مقصد، قابل‌دستیابی هستند. این موضوع آنقدر اهمیت دارد که به‌دلیل تغییراتی که ممکن است در قوانین پیش آید، باید برای هر بار صادرات محصولات کشاورزی، قوانین مربوطه را بررسی کنیم.